‘Het verweven van onze nationale belangen is Europa’s enige overlevingskans’

Verdeelde Europese jeugd

In het midden van ons gesprek gaat Menasse naar buiten om een sigaret te roken. Hij wijst naar een pand wat verderop. ‘Daar was vroeger een café, waar de Commissieleden na hun werkuren op de lappen gingen. Ik ging er in mijn eentje naartoe. Na drie keer kenden ze mij en verklapten ze allerlei geheimpjes tussen pot en pint.’

Sinds een aantal jaar is de sfeer binnen de Commissie verkild, zegt Menasse. ‘Tijdens de financiële crisis in 2010 heerste er ook een sfeer van pessimisme. Toen wilde Duitsland door besparingen het gezondheidssysteem van Griekenland vernietigen. Dat leidde tot intern protest binnen de Commissie. Daar is nu geen ruimte meer voor. Iedereen moet de marsorders klakkeloos opvolgen.’

‘Een vriend van mij bij het Directoraat-generaal voor de Landbouw heeft na meer dan twintig jaar ontslag genomen bij de Commissie. Hij stond op het punt om in aanmerking te komen voor het felbegeerde pensioen van de EU. Alleen kon hij het daar niet langer trekken. Er werken zoveel getalenteerde en geëngageerde ambtenaren bij de Commissie. Maar je weet waar de vis begint te rotten: aan de kop.’

En zelfs van Europese jongeren ontvangt Menasse tegenstrijdige signalen. Volgens hem is de Europese jeugd erg verdeeld. ‘Voor sommige jongeren was het schandalig dat er in de Schengenzone weer grenscontroles kwamen. Terwijl anderen dat nodig achtten om ongewenste individuen buiten te houden. Zij geloven dat elk land zichzelf moet beschermen. Daarom stemmen ze op rechtse nationalistische partijen.’

‘Maar wanneer die partijen hun problemen niet oplossen, keren ze niet terug in de schoot van het politieke centrum. Integendeel, ze zullen die politici net verwijten dat ze niet consequent genoeg zijn geweest. Ze zullen snakken naar hardere nationalisten. Zo begint de radicalisering, die eindigt in fascisme.’

EU-clubhuis

Net de poging om de terugkeer van fascisme te verijdelen staat centraal in het oeuvre van Menasse. ‘Nooit meer Auschwitz’ moet voor hem de koers van de Europese Unie uitzetten. In zijn roman De Hoofdstad oppert een personage zelfs om van Auschwitz de hoofdstad van Europa te maken.

Maar die waarschuwing valt op een koude steen in Europa. In Hongarije en Slovakije zijn met Viktor Orbán en Robert Fico twee ultranationalistische politici aan de macht. Bij onze noorderburen gijzelt Geert Wilders het politieke debat. En in Frankrijk maakt de extreemrechtse Jordan Bardella zich op om in 2027 het presidentschap in de wacht te slepen.

Ook de Oostenrijkers zijn meer en meer eurosceptisch. Toch fileert Menasse vooral de voorstanders van de Europese Unie. ‘Zij verdedigen de EU met het meest idiote argument: Oostenrijk zou van alle lidstaten het meeste profijt hebben van de Europese integratie. Maar de concurrentie met de andere lidstaten was nooit de bedoeling. De EU draait om een gemeenschappelijke wetgeving en munteenheid. Om op die manier de naties met elkaar te vervlechten en de vrede te bewaren.’

Al besloot Poetin op 24 februari 2022 om met de invasie van Oekraïne die Europese vredesdroom aan flarden te schieten. Sindsdien woedt er weer oorlog op het oude continent. Menasse is stellig dat Europa Oekraïne nog krachtiger moet steunen met militair materieel.

Maar de belofte van EU-lidmaatschap acht hij risicovol. ‘Aan de frontlinie ontstaan er Oekraïense helden. De immense opofferingen van die bevolking stuwt het nationalisme de hoogte in. Je krijgt een nieuw en krachtig narratief over de Oekraïense identiteit. En ik weet niet of ik nog een ultranationalistische lidstaat bij de EU wil. Op zijn minst moet er een afkoelingsperiode komen.’

Volgens Menasse mogen we de fout van de toetredingsgolf in 2004 niet herhalen. ‘Niemand heeft toen aan de Hongaren of Slovaken verteld wat dat EU-lidmaatschap inhield. Zij zagen het niet als een postnationale ontwikkeling. Voor hun politici was de EU een clubhuis met een grote bankautomaat, waar ze geld konden afhalen. Om dan thuis te vertellen dat ze de nationale belangen in Brussel verdedigd hebben.’

Naar Mennases mening speelde ook het gebrek aan een omvattend plan een succesvolle Europese integratie parten. ‘Er werd niet nagedacht over hoe we in de EU gelijke vergoedingen voor dezelfde arbeid konden invoeren. En wat gebeurde er? Duitse bedrijven trokken naar Polen om goedkoper te produceren. In Duitsland verloren arbeiders hun baan. De Duitse staatsinkomsten uit belastingen daalden. Zo moesten ze op hun gezondheidssysteem besparen. Dat vormde dan weer de voedingsbodem voor nationalistisch populisme. Het is een neerwaartse spiraal.’

Nie wieder, never again

Helaas ziet Menasse die neerwaartse spiraal zich in de toekomst verder voltrekken. Grootmachten als China en de VS omschrijft hij als ‘dinosaurussen die denken dat ze alles nationaal kunnen oplossen’. In tegenstelling tot die landen zijn de Europese staten militaire dwergen. Zij kunnen nooit hun nationalistische agenda simpelweg aan anderen opleggen, zegt Menasse. ‘In de huidige wereldorde zijn zelfs Duitsland en Frankrijk ministaten. Zij kunnen hun belangen niet met geweld verdedigen. Alle Europese lidstaten zijn dus gedwongen om de effecten van de globalisering goed te doorgronden. En dat betekent: het vernietigen van onze nationale grenzen en soevereiniteit. Het verweven van onze nationale belangen biedt onze enige overlevingskans.’

Om dat debat nogmaals te openen, publiceerde Menasse in het voorjaar zijn essay Die Welt Vom Morgen. Die titel alludeert op het beroemde boek De wereld van gisteren van de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig. Daarin rakelt Zweig anekdotes op over een wereld die ten onder ging met het rabiate nationalisme van de twee Wereldoorlogen.

‘Voor sommige jongeren was het schandalig dat er in de Schengenzone weer grenscontroles kwamen. Terwijl anderen dat nodig achtten om ongewenste individuen buiten te houden.’

Volgens Menasse biedt Zweigs boek een inzage in de wereld die hij als wensdroom zag. ‘Zweig toont aan dat de postnationale wereld al bestaan heeft. Hij is niet verdwenen omdat hij niet kon overleven, dat lukte perfect. Maar de nationalisten hebben hem doelbewust vernietigd.’

Als voorbeeld verwijst Menasse naar de creatie van het paspoort. ‘Tot 1914 waren er geen paspoorten. Aan het begin van WO I riep de Volkenbond, de voorloper van de Verenigde Naties, ze in het leven. Eigenlijk moesten de paspoorten na de oorlog verdwijnen. En nu kunnen mensen zich geen wereld zonder paspoorten meer inbeelden.’

Na deze anekdote excuseert Menasse zich. Hij voelt zich slapjes en verlangt naar zijn bed. Het gesprek over de koortsige staat van Europa heeft hem verder uitgeput. Net voor we rechtstaan werpt hij nog een laatste blik op wat ons, Europeanen, te wachten staat.

‘Soms zie ik met mijn innerlijke oog wat er gebeurt als de Europeanen hun nationale soevereiniteit zouden terugkrijgen. De Europese Unie zal ophouden te bestaan. In al die ministaatjes zullen de mensen ervaren dat die nationale soevereiniteit enkel miserie oplevert. Misschien leidt het zelfs tot een burgeroorlog. Want één groep zal altijd in staat zijn om alles te controleren. Om alles af te breken. En dan zullen de mensen zeggen dat dit nooit meer mag gebeuren. Ne plus jamais, nie wieder, never again.’