Maatschappelijk werker Michelle Ginée: ‘Armoede gaat om meer dan een laag inkomen’

De federale regering heeft beslist dat langdurig werklozen hun uitkering na twee jaar zullen verliezen. Het debat over ‘werkbereidheid’ wordt daarmee nieuw leven ingeblazen. Maar wat als werken niet altijd volstaat om uit armoede te raken?

In Vlaanderen loopt 18,2% van de bevolking het risico op armoede of sociale uitsluiting. Dat blijkt uit de meest recente cijfers van de armoedebarometer. Het gaat om personen met een inkomen onder de armoededrempel van 1.520 euro netto per maand voor een alleenstaande, maar ook over wie zijn energiefacturen niet kan betalen, geen geld heeft voor bijvoorbeeld schooluitstappen of in een gezin leeft waar nauwelijks gewerkt wordt. Armoede is het structureel tekort aan middelen om volwaardig aan de samenleving te kunnen deelnemen.

Hoewel armoede vaak een abstract gegeven blijft, is het voor de achtjarige Youra een dagelijkse realiteit. Haar ouders hebben vaak ruzie over geld en in haar kamer hoest ze veel door de vochtplekken die zich in de hoeken van de ruimte gevormd hebben. Uit angst voor bemoeienis vraagt haar moeder liever geen hulp aan anderen.

Youra’s verhaal vormt één van de zestien getuigenissen in Arm in rijk Vlaanderen, het eerste boek van Michelle Ginée, voormalig maatschappelijk werker bij een OCMW, opbouwwerker bij SAAMO Gent en momenteel jobhunter bij Compaan. Het boek biedt een confronterende blik op hoe armoede eruitziet, aanvoelt en werkt in een van de rijkste regio’s van Europa.

MO* sprak met de auteur over de mechanismen achter structurele armoede in Vlaanderen, en waarom alleen een fundamentele koerswijziging het verschil kan maken.

Waarom wou u dit boek schrijven?

Michelle Ginée: ‘Bij het OCMW zag ik dezelfde structurele problemen telkens terugkomen, maar als maatschappelijk werker moest ik die behandelen als individuele dossiers. Dat begon steeds meer te wringen. Ik probeerde mijn frustraties te delen op Twitter, maar in 240 tekens kan je niets diepgaands vertellen.’

‘Toen ik de vraag kreeg om mijn bedenkingen in een boek te gieten, heb ik die kans meteen gegrepen. Ik voelde dat er nood was aan een stem vanuit het werkveld, aan iemand die verhalen van mensen met armoede-ervaring kon bundelen met beleidskritiek. Dit boek is dus geen academische analyse.’

Wat is armoede precies?

Michelle Ginée: ‘Armoede is meer dan een laag inkomen. Het gaat ook over werkintensiteit, en over materiële en sociale tekorten: je energiefactuur niet kunnen betalen, geen buffer hebben voor tegenslagen, geen geld hebben voor schooluitstappen of vakantie. Huishoudens die kampen met zulke tekorten, of waarin minder dan 20% van de beschikbare arbeidstijd wordt gewerkt, lopen een hoog risico om in geldnood te belanden.’

‘Daarnaast zijn er verschillende vormen van armoede: generatiearmoede, nieuwe armoede door een plotse tegenslag, en migratiearmoede waarbij taal en beperkte toegang tot werk extra drempels vormen.’

‘Wat vaak vergeten wordt, is wat armoede met iemand vanbinnen doet. Mensen in armoede leven in permanente stress. Die constante overlevingsmodus tast hun cognitieve bandbreedte aan, waardoor nadenken over de toekomst, of zelfs simpele beslissingen nemen, moeilijker wordt. Toch verwacht het beleid dat ze verantwoordelijkheid nemen. Dat is niet alleen oneerlijk, maar ook onrealistisch.’

Werken

Wat zijn de grootste misvattingen over mensen in armoede?

Michelle Ginée: ‘Dat ze lui zijn, of hun verantwoordelijkheid niet willen nemen omdat “de overheid het wel opvangt”. Dat is een hardnekkig beeld, maar totaal fout. Tijdens mijn werk zag ik keer op keer mensen die hun uiterste best deden, ondanks enorme obstakels. Ze willen wel, maar botsen op een kluwen van regels, drempels en stigma. En doordat ze voortdurend in stress leven, hebben ze geen plaats meer in hun brein omdat hun hoofd al vol zit met zorgen.’

‘Ons systeem is niet opgebouwd rond werkelijke noden, maar rond administratieve statuten.’

‘Het raakt me altijd dat mensen zich schamen. Niet omdat ze iets fouts doen, maar omdat ze constant het gevoel krijgen tekort te schieten, terwijl de politiek hen voortdurend in de steek laat. Die maatschappelijke afwijzing maakt het nog zwaarder.’

Voor veel politici is werken dé uitweg uit armoede, maar dat is volgens u een misvatting. Waarom?

Michelle Ginée: ‘De helft van de kinderen die in armoede opgroeien, doet dat in een gezin waar wél gewerkt wordt. Denk aan alleenstaande ouders, of mensen met deeltijdse, onzekere of onderbetaalde jobs. Vaak verliezen zij allerlei sociale voordelen omdat ze meer verdienen dan de inkomensgrens van 28.100,75 euro voor een alleenstaande per jaar.’

‘Ons systeem is niet opgebouwd rond werkelijke noden, maar rond administratieve statuten. Daardoor loont het soms letterlijk niet om te gaan werken. En toch willen veel mensen in armoede werken, want dan voelen ze zich maatschappelijk relevant. Werk biedt niet alleen inkomen, maar ook structuur, waardigheid en het gevoel ertoe te doen. Dat is essentieel om mensen uit een negatieve spiraal te halen.’

Eenvoud en coherentie

Als 18,2% van de Vlamingen het risico op armoede of sociale uitsluiting loopt, is er dan voldoende structureel beleid rond armoede in Vlaanderen?

Michelle Ginée: ‘We zien vandaag vooral symptoombestrijding: een bon hier, een premie daar, een actie rond kinderarmoede ginder. Elk departement doet wel iets, maar niemand overziet het geheel. Het ontbreekt aan een samenhangend, doordacht beleid dat de structurele oorzaken van armoede aanpakt.’

‘Er is nood aan een langetermijnvisie die vertrekt vanuit vertrouwen in mensen, niet vanuit controle of wantrouwen. Armoede is een complex probleem dat meerdere levensdomeinen aantikt: onderwijs, wonen, werk en gezondheid. Dat moet je als één geheel benaderen en dat gebeurt vandaag onvoldoende.’

Wat ontbreekt er dan?

Michelle Ginée: ‘Om te beginnen: eenvoud en coherentie. Mensen zouden niet meer bij tien verschillende loketten hun verhaal moeten doen. Eén aanspreekpunt, dat achter de schermen samenwerkt met alle relevante diensten, zou al een wereld van verschil maken. In sommige steden, zoals Mechelen, gebeurt dat al. En dat loont.’

‘Daarnaast moeten rechten, zoals een verhoogde tegemoetkoming, een huursubsidie of een sociaal tarief voor energie, automatisch toegekend worden. Vandaag besteden maatschappelijk werkers een groot deel van hun tijd aan het uitzoeken van die rechten. En om deze rechten te activeren, moeten ze er dan ook nog eens voor zorgen dat de juiste documenten ingevuld worden. Dit kan perfect geautomatiseerd worden, waardoor er meer ruimte vrijkomt om samen met de klanten aan hun toekomst te werken.’

‘Bovendien is het essentieel om in kaart te brengen wat armoede ons nu al kost, niet alleen sociaal, maar ook economisch, op lange termijn.’

‘Vroegtijdige schoolverlaters hebben geen diploma. Omdat ze geen diploma hebben, vinden ze moeilijker werk en belanden ze sneller in werkloosheid of armoede, hebben ze vaker nood aan sociale steun, komen ze in de schulden terecht of kampen ze met gezondheidsproblemen. Dat zorgt niet alleen voor persoonlijke drama’s, maar ook voor een hoge maatschappelijke kost aan uitkeringen, hulpverlening en gemiste belastinginkomsten. Ze kosten de samenleving miljarden euro’s. Eenvoudige, coherente ondersteuning kan op termijn veel besparen én levens veranderen.’

Leven in armoede is overleven

Zijn er terugkerende patronen waardoor mensen in armoede belanden?

Michelle Ginée: ‘Vaak worden mensen plots geconfronteerd met een terugvallend inkomen, door bijvoorbeeld ontslag, ziekte of scheiding. Het vangnet werkt dan veel te laat of onvoldoende. De wachttijd voor een uitkering is vaak lang, waardoor mensen eerst hun spaargeld opsouperen. Daarna belanden ze bij het OCMW, maar het leefloon dat ze daar krijgen is in veel gevallen niet toereikend om hun vaste kosten te dekken. Zo ontstaat er een sneeuwbaleffect van schulden en stress.’

‘Torenhoge vaste kosten, vooral op vlak van wonen, zijn een ander patroon. De private huurmarkt is duur en de woningen vaak van slechte kwaliteit. Als daar dan een tegenslag bovenop komt, zoals een kapotte boiler of een onverwachte factuur, is het snel afgelopen. De combinatie van structureel dure levensomstandigheden en een traag, versnipperd ondersteuningssysteem is vaak nefast.’

Ziet u ‘overlevingsmechanismen’ opduiken bij mensen in armoede?

Michelle Ginée: ‘Leven in armoede ís overleven. En hopen dat niets stukgaat, dat de wasmachine blijft draaien, dat de fiets niet breekt. Zoiets banaals kan het verschil maken. Mensen in armoede leven van dag tot dag. Er is geen buffer, dus zelfs kleine kosten zijn een bedreiging. Die constante onzekerheid vreet aan mensen.’

‘Daarnaast worstelen sommigen met budgetbeheer, zeker als ze nooit geleerd hebben hoe je met geld omgaat. Een brief van de gerechtsdeurwaarder kan dan verlammend zijn. We moeten mensen ondersteunen, niet veroordelen. Want wie structureel te weinig heeft, kan nog zo goed plannen, toch redt die het niet.’

Armoede is een structureel probleem

Zijn er goede voorbeelden in binnen- of buitenland waar ons armoedebeleid iets van kan leren?

Michelle Ginée: ‘In Wenen maakt sociale huisvesting deel uit van het bredere systeem. Niet alleen de armsten, maar ook de middenklassen kunnen er terecht. Zo vermijd je stigmatisering én creëer je een stabielere woonsituatie, wat cruciaal is om armoede duurzaam aan te pakken.’

‘Armoede is geen individueel falen, maar een structureel probleem.’

‘Ook in sommige Vlaamse steden, zoals Mechelen, zie ik hoopgevende initiatieven. Daar werkt het OCMW met vaste aanspreekpunten voor cliënten en bestaat er een betere samenwerking tussen verschillende maatschappelijke diensten. Dat zorgt voor meer vertrouwen en minder drempels.’

Wat hoopt u met Arm in rijk Vlaanderen teweeg te brengen?

Michelle Ginée: ‘Ik hoop in de eerste plaats dat mensen zonder armoede-ervaring minder snel zullen oordelen en meer begrip zullen tonen. Dat ze beseffen hoe complex het is om in armoede te leven.’

‘Verder hoop ik dat beleidsmakers eindelijk inzien dat structurele aanpassingen in het armoedebeleid noodzakelijk zijn. Armoede is geen individueel falen, maar een structureel probleem. Alleen een samenhangend beleid kan dat doorbreken.’