Politicoloog Magnus Lundgren: ‘De VN zijn hun rol als conflictbemiddelaar deels verloren, maar misschien is dat nog niet zo erg’

De VN lijken terrein te verliezen aan individuele natiestaten als bemiddelaars. Is dat een zorgwekkende evolutie?

Magnus Lundgren: ‘Als voormalig VN-medewerker ben ik geneigd de organisatie te verdedigen. De VN zijn speciaal omdat het de enige organisatie is met leden van over heel de wereld. Dat is vooral belangrijk voor conflicten tussen staten. De VN bieden voornamelijk legitimiteit, transparantie en stabiliteit, wat cruciaal is voor duurzame vrede.’

‘Toch erken ik de beperkingen. De VN zijn soms traag, bureaucratisch en kwetsbaar voor politieke druk. Maar hoewel de VN in sommige landen hun legitimiteit verloren hebben, behouden ze die op veel plaatsen in de wereld nog in hoge mate. Daarom is het belangrijk dat ze hun rol blijven spelen, net zoals andere grote, multilaterale organisaties dat moeten blijven doen.’ 

‘Anderzijds toont de opkomst van nieuwe bemiddelaars ook het aanpassingsvermogen van het systeem. Ik heb het nu niet noodzakelijkerwijs over de VS en andere grote landen. Die zullen er altijd zijn en zijn er overigens altijd geweest. Ook ngo’s, kleinere landen en opkomende staten als Qatar spelen een groeiende rol. Een systeem waarin meerdere actoren een bemiddelingsrol kunnen spelen, lijkt me niet per se een slecht systeem. Zolang het doel – vrede – wordt bereikt, maakt het in principe niet zoveel uit wie de bemiddeling leidt. Die moet gewoon als legitiem worden ervaren. We hoeven dus ook niet overdreven pessimistisch te zijn.’ 

Is die tanende legitimiteit van de VN dan vooral een politiek probleem?

Magnus Lundgren: ‘Absoluut. De VN kampen niet zozeer met bureaucratische inefficiëntie, maar met politieke blokkades. Vooral in de VN-Veiligheidsraad kunnen permanente leden, zoals de VS, China en Rusland, elkaar met vetorechten dwarsbomen. Die verdeeldheid bemoeilijkt gezamenlijke actie.’

‘Er valt legitieme kritiek op de VN te geven, laat dat duidelijk zijn, maar ze hebben een grotere expertise dan ooit. Hun grote organisatorische capaciteit combineren ze met tientallen jaren aan ervaring en een breed netwerk van lokale actoren.’ 

‘Het grootste probleem is inderdaad de politieke kant van het verhaal. De leden van de Veiligheidsraad hebben meer dan ooit belangen in de conflicten van vandaag. Bovendien raken ze het gewoon niet eens over de te vervullen rol van de VN wat bemiddeling betreft.’

Hebben sociale media, en de daarbij komende zichtbaarheid van conflicten, invloed op bemiddeling?

Magnus Lundgren: ‘Zeker, al is daar nog maar beperkt onderzoek naar gevoerd. Sociale media maken het moeilijker om geheime onderhandelingen te voeren, maar ze lijken me geen fundamentele belemmering te vormen, ze bieden ook kansen. Bemiddelaars kunnen immers sneller informatie verzamelen en verspreiden. Het is een tweesnijdend zwaard.’

Moet conflictbemiddeling fundamenteel veranderen om toekomstbestendig te zijn?

Magnus Lundgren: ‘De voorbije decennia zijn we gewend geraakt aan wat we in dit domein een “standaardbehandeling” noemen: er wordt onderhandeld over duurzame vrede, de daaruit voortvloeiende – tijdelijke – vredesakkoorden worden gehandhaafd door vredestroepen, vaak uit verschillende landen, en ontwikkelingshulp en een proces van overgangsjustitie ronden de zaak af. Die standaardformule werkt steeds minder goed en het is duidelijk dat die moet evolueren.’

‘Dat kan betekenen dat de VN zich hervormen, maar ook dat lokale bemiddelaars een grotere rol krijgen. Ngo’s, kleinere staten en middenveldorganisaties kunnen beter inspelen op de fragmentatie van moderne conflicten.’

‘Toch ben ik er vast van overtuigd dat de klassieke methodes en middelen nog niet uitgespeeld zijn. Partijen bij elkaar brengen, informatie uitwisselen, overeenkomsten voorstellen en zelf druk uitoefenen: die basisingrediënten blijven nodig.’

Met vredeshandhaving wil het nochtans ook niet meer zo vlotten. 

Magnus Lundgren: ‘Inderdaad. Ook peacekeeping bevindt zich in een crisis. Er zijn al jaren geen nieuwe VN-vredesmissies meer, en dit vacuüm wordt deels opgevuld door private militaire groepen. De omstreden Wagner-groep in Mali, bijvoorbeeld, werd er door de overheid binnengehaald, maar ze bieden niet dezelfde voordelen. Zulke groepen lijken de gebruikelijke rol van de VN in te vullen, maar slagen daar niet helemaal in. De vraag is dan hoe het verder moet.’

‘Maar ook hier geldt dat de actoren die aan vredeshandhaving doen weleens zouden kunnen veranderen, maar er fundamenteel weinig alternatieven zijn voor de aloude eigenschappen van bemiddeling.’

Vraagt de complexiteit van hedendaagse conflicten om een hardere onderhandelingsstijl, zoals die van Donald Trump?

Magnus Lundgren: ‘Trumps aanpak – snel, direct en zonder rekening te houden met randvoorwaarden – kan doeltreffend zijn om kortetermijnresultaten te behalen. Als je je niet bezighoudt met mensenrechtenschendingen, overgangsjustitie en ontwikkelingshulp, krijg je sneller dingen gedaan. Die aanpak is dan “efficiënter” in die zin dat het zich puur op een soort transactie focust, op een snelle deal. Maar die aanpak biedt zelden duurzame oplossingen.’

In uw werk over Syrië benadrukte u het belang van regionale machtsverhoudingen in bemiddeling. Hoe belangrijk zijn die vandaag?

Magnus Lundgren: ‘Extreem belangrijk. Bemiddeling werkt vaak beter als elke partij een sterke bondgenoot aan de onderhandelingstafel heeft. Dat konden collega Isak Svensson en ikzelf aantonen in een studie uit 2014. Het gaat dus over beide kanten in een conflict. De tijdelijke gevechtspauze in Gaza van een aantal weken geleden is een goed voorbeeld. Daar zagen we dat de VS druk uitoefenden op Israël, terwijl Egypte en Qatar dat bij Hamas deden. Dit soort “duo-bemiddeling” verhoogt de kans op een doorbraak, zij het in dit geval slechts tijdelijk.’

‘Ook in Syrië zagen we er een voorbeeld van. Rusland steunde het regime, terwijl westerse landen de oppositie steunden. Hoewel het conflict niet volledig werd opgelost, leidde die druk wel tot enkele akkoorden.’

‘Voor een doeltreffend vredesproces in Oekraïne zouden er in principe dus ook belangrijke, regionale, partners van beide partijen vertegenwoordigd moeten zijn binnen een bemiddelingsteam. Vooralsnog is dat niet het geval.’

Ziet u een uitweg uit de huidige impasse van de conflictbemiddeling?

Magnus Lundgren: ‘Het is verleidelijk om pessimistisch te zijn. De opkomst van autocratieën en geopolitieke verdeeldheid bemoeilijkt de bemiddeling. De oorzaken van de huidige crisis lijken dus niet te verdwijnen. Het aantal conflicten en hun complexiteit nemen niet af.’

‘Maar de geschiedenis leert dat zulke periodes niet blijvend zijn. De Koude Oorlog was een tijdperk waarin bemiddeling haast onmogelijk was door een strakke, bipolaire rivaliteit op het wereldtoneel. Na de Koude Oorlog brak een periode van intensieve conflictbemiddeling aan, waarbij de omstandigheden op geopolitiek vlak best gunstig waren. Die periode heeft bijna vijfentwintig jaar geduurd. De huidige neerwaartse trend duurt nu vijf tot tien jaar, maar dat betekent niet dat die blijvend is.’

‘Het zal eerst erger worden vooraleer het beter gaat, maar met politieke en organisatorische innovatie kunnen we deze impasse doorbreken. Nieuwe actoren, technologieën en benaderingen zullen de toekomst van conflictbemiddeling vormgeven. De motivatie daartoe is nog lang niet verloren. Er is dus zeker reden voor voorzichtige hoop.’