‘Seksueel geweld blijft een oorlogswapen in Soedan. Het moet internationaal aangepakt worden’

Toen Yosra Akasha, amper twee dagen nadat de oorlog in Soedan was uitgebroken, hoorde dat er twee straten verderop vrouwen waren verkracht, was haar beslissing snel genomen. Vertrekken was de enige optie. Drie dagen later kwam ze, samen met leden van haar familie, in de Keniaanse hoofdstad Nairobi aan.

‘Ik woonde in het centrum van Khartoem. En als je weet dat vrouwen in hun eigen huis verkracht werden, weet je dat de daders de wijken zijn ingegaan en de huizen zijn binnengedrongen. Dit betekent dat alle vrouwen geviseerd worden en slachtoffer kunnen worden van seksueel geweld.’

Akasha, feministe en vrouwenrechtenactiviste, is een van de 12 miljoen Soedanezen die sinds de uitbraak van de burgeroorlog in april 2023 hun huizen zijn ontvlucht, en een van de meer dan 3 miljoen Soedanese vluchtelingen die veiligheid gezocht hebben buiten de grenzen van hun land. Ze behoort tot de ‘geprivilegieerden’. Ze kon zich snel in een ander land vestigen en van daaruit de draad van haar leven weer oppikken.

‘Wanneer vrouwen en meisjes worden verkracht, worden ook de mannen geviseerd. Het betekent dat die waardeloos zijn, omdat ze de vrouwen in de steek hebben gelaten en niet konden beschermen.’

Akasha beschouwt haar vlucht als een rechtstreeks gevolg van het seksueel geweld. Dat geweld is meer dan een neveneffect van oorlog of een bijkomstig probleem in een oorlogssituatie, zegt ze. ‘Seksueel geweld is een oorlogswapen. Het vernedert gemeenschappen en drijft mensen op de vlucht. Wanneer vrouwen en meisjes worden verkracht, zijn het de mannen die geviseerd worden. Want het betekent dat de mannen waardeloos zijn omdat ze de vrouwen in de steek hebben gelaten en niet konden beschermen. Hun eer is op die manier beschadigd.’

Het is de reden waarom strijdende partijen vrouwen viseren die geacht worden tot de gemeenschap van ‘de vijand’ te behoren. ‘Of deze vrouwen effectief of hypothetisch deel uitmaken van de gemeenschap van de tegenpartij, doet er niet toe’, weet Akasha. ‘Daarom worden in oorlogen vrouwen geviseerd van een bepaalde klasse, een bepaalde clan of etnische afkomst. Soedan is daar helaas een goed voorbeeld van.’

Sociaal stigma en angst voor vergelding

De oorlogstactiek van seksueel geweld wordt zwaar ingezet in het huidige conflict in Soedan. Dat barstte los op 15 april 2023 tussen het Soedanese regeringsleger (SAF) en de Rapid Support Forces (RSF), de paramilitaire groep onder leiding van de beruchte Mohamed Hamdan Dagalo, beter bekend als Hemedti.

Verschillende organisaties hebben al aan de alarmbel getrokken en gerapporteerd over de grootschalige inzet van seksueel geweld. Zo meldde Plan International in november 2024 een ‘significante’ toename van seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes in Soedan.

Human Rights Watch berichtte in december 2024 over groepsverkrachtingen en seksuele slavernij in gebieden waar ontheemden zich hadden gevestigd, in het zuidelijke Kordofan. Al deze misdaden werden gepleegd door de Rapid Support Force (RSF) en geallieerde milities, schreef HRW in zijn rapport.

Er zijn veel gruwelen bedreven in de centrale deelstaat Gezira toen de Rapid Support Forces de regio onder controle kregen. Maar het verhaal van massaal zelfmoord heeft eerder te maken met het verleden van Soedan dan met de huidige oorlog, vertelt Akasha. Dat dit verhaal opnieuw is opgerakeld, toont volgens haar hoe groot de impact van seksueel geweld kan zijn, niet alleen op het individu maar op de hele samenleving.

‘De impact van seksueel geweld eindigt niet met het einde van de oorlog, maar kan decennialang blijven nazinderen.’ De massale zelfmoord van vrouwen en meisjes vond plaats tijdens de Mahdi-opstand, van 1881 tot 1899. Het verhaal komt steeds terug en is tot de dag van vandaag een bron van trots voor de Soedanese samenleving.

‘Terwijl die slachtoffers wellicht niet wisten hoe ze verder moesten binnen hun eigen familie nadat ze slachtoffer waren geworden van seksueel geweld, worden ze door de samenleving als heldinnen gezien. Daarmee wordt het narratief bevestigd dat de Soedanese vrouwen goede vrouwen zijn, die zich tegen verkrachting beschermen en hun eer koste wat het kost verdedigen. Je ziet dit terugkomen in de cinema, bijvoorbeeld, en nu ook in het verhaal over de massale zelfmoord in Gezira, dat niet kon worden bevestigd.’

Straffeloosheid

‘Seksueel geweld tegen vrouwen en meisjes is wijdverspreid in Soedan en is al heel lang een groot probleem, niet alleen in de periodes van oorlog maar ook in vredestijd’, zegt Yosra Akasha. ‘Het conflict waarin seksueel geweld de meeste aandacht kreeg, is waarschijnlijk de oorlog in Darfur die in 2003 begon, aangezien een deel van de seksuele misdaden die toen gepleegd werden, gedocumenteerd werd en beschouwd werd als oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.’

Toch heeft die veroordeling door de Verenigde Naties deze misdaden niet helpen voorkomen. De ironie is dat de verantwoordelijke voor de seksuele misdaden van toen ook verantwoordelijk wordt gesteld voor het seksueel geweld in de huidige oorlog. De Rapid Support Forces (RSF) zijn niets anders dan de erfgenamen van de beruchte Janjaweed-milities. Van beide groepen was en is Hemedti de militaire leider.

‘VN-resoluties tegen seksueel geweld werken niet in Soedan, omdat het ontbreekt aan politieke wil om ze te implementeren.’

Maar Hemedti heeft geen patent op deze oorlogstactiek, benadrukt Akasha. Het klopt wel dat de RSF verantwoordelijk zijn voor de meeste misdaden nu. Maar ook het leger en de geallieerde krachten maken zich schuldig aan seksueel geweld, vroeger en nu, verduidelijkt ze.

Ook tijdens de volksopstand die in 2019 tot de val van president Omar al-Bashir leidde, werd seksueel geweld ingezet. En ook later, in de overgangsperiode onder controle van de burgerlijk-militaire overgangsregering die Soedan naar een democratisch systeem moest leiden, werd seksueel geweld gebruikt, tijdens demonstraties tegen de militaire staatsgreep van 25 oktober 2021. Het meest bekend zijn de verkrachtingen van vrouwelijke demonstranten op 19 december 2021. ‘Seksueel geweld werd gepleegd om te bestraffen’, zegt de vrouwenrechtenactiviste.

‘We moeten ook niet vergeten dat het leger en Hemedti vóór de coup bondgenoten waren. Alleen past het nu in het kraam van het leger om over de misdaden van de RSF te praten. Een oorlogstactiek om de tegenstander te discrediteren en het narratief levend te houden dat het leger “de verdediger van de natie” is en de “beschermer van de eer”.’