Muziek als nationaal geheugen
In Mauritanië is zowel traditionele als moderne muziek van maatschappelijk belang
© Michele Cattani
© Michele Cattani
Voor traditionele Moorse groepen in Mauritanië is muziek een familiezaak van gerenommeerde artiesten, met vaak een sociale boodschap. Maar jongeren uit andere etnische groepen en armere wijken hebben er weinig voeling mee. Hiphop is hun alternatief. ‘Voor ons is dit geen traditie, het is ons beroep. En we zijn vastberaden.’
Mauritanië: De jihadi-vrije uitzondering
In de Sahel blijft Mauritanië als enige land gespaard van jihadistische invallen en grootschalig geweld. Het contrast met buurland Mali is gigantisch. Daar woedt al bijna dertien jaar oorlog tussen de Toeareg-rebellen en de overheid. In vier reportages schetsen we hoe Mauritanië een dam probeert op te werpen tegen het oprukkende jihadisme en de spiraal van geweld.
Dit is aflevering 4: In Mauritanië is zowel traditionele als moderne muziek van maatschappelijk belang
Vanop de drempel van een winkeltje staart een groepje jongeren naar de auto’s die voorbijrazen. We bevinden ons op de drukke boulevard Gamal Abdel Nasser in Nouakchott, de hoofdstad van Mauritanië. De jongeren dragen zonnebrillen en loshangende kettingen. Af en toe stopt er een auto. Daarna volgen er omhelzingen en vuistjes als begroeting. In de winkelruimte achter hen staan tussen de kleurrijke kleren een paar zetels van waaruit je de passanten perfect kunt observeren.
‘Dit is onze uitvalsbasis. Hier ontmoeten we andere rappers of breakdancers. Iedereen weet dat ze mij hier kunnen vinden’, zegt Mickey Diallo. Aan het begin van deze eeuw was Diallo zelf actief als rapper, maar nu is hij vooral voorzitter van de Vereniging voor Urban Culture. Zijn volgende grote project bestaat erin om eindelijk een ‘Huis van de Urban Culture’ te creëren, waar artiesten elkaar kunnen opzoeken en ondersteunen.
‘Er lopen zoveel getalenteerde beatmakers en rappers in deze wijken, maar de middelen ontbreken.’ Met zijn flesje water in de hand wijst Diallo plots naar de overkant van de boulevard. ‘Dat is Nouakchott 1, daar zit het geld. Zelf kom ik er amper. Met mijn kroeshaar en sneakers hoor ik daar niet thuis.’
Dan plooit hij zijn arm en wijst naar beneden. ‘Dit is Nouakchott 2. Hier zijn de huizen dicht tegen elkaar gebouwd, heerst er armoede en perst de politie ons af. In het verleden klaagde ik die onrechtvaardigheid aan in mijn rapteksten, maar daar ben ik mee gestopt. Ik wil de projecten van de vereniging en van de jonge artiesten niet torpederen.’
Ondanks de beperkte vrijheid van meningsuiting blijft muziek in Mauritanië een belangrijk expressiemiddel. Zeker voor jongeren in volkse buurten. Vaak behoren zij tot achtergestelde etnische groepen, zoals de Peul, de Soninke en de Haratin of zwarte Moren, dat zijn de afstammelingen van voormalige slaven.
Nog steeds zijn die groepen oververtegenwoordigd in armoede- en misdaadcijfers. Door hun kwetsbare maatschappelijke positie zijn ze ook het meest vatbaar voor jihadistische groeperingen. De machtsposities blijven veelal in de handen van de witte Moren, de Beidan.
In Mauritanië vormt het diverse muzieklandschap een weerspiegeling van die maatschappelijke verschillen. Toch bieden zowel de traditioneel Moorse stijlen als de hedendaagse hiphop een megafoon om sociale en raciale onrechtvaardigheid aan te klagen.
Mickey Diallo in zijn studio.
© Michele Cattani
Bewustwording creëren
‘Voor ons vormt muziek een wapen tegen onwetendheid’, zegt Nevissa Baba Cheyakh op dezelfde trefzekere toon als waarmee ze me even later geen keuze laat om niet te dineren met haar gezin. Ook in de residentiële wijken van de hoofdstad is het laten leveren van pizza’s op een nachtelijk uur een handige oplossing.
Net als zoveel Moorse artiesten behoort Baba Cheyakhs familie tot de stam van de Iggawen die eenzelfde sociale rol als de griotten vervult. Die rondtrekkende muzikanten brengen in hun teksten maatschappelijke boodschappen over en vervullen in de Sahel van oudsher een belangrijk rol in de samenleving.
‘Er bestaan in Mauritanië amper archieven’, zegt Baba Cheyakh. ‘En die van de televisie worden geregeld “gekuist”. Gebeurtenissen als de nationalisering van het Franse mijnbouwbedrijf of de oorlog tegen Senegal in ‘89 leven enkel voort in het publieke geheugen omdat er liedjes over bestaan. Muziek is het enige nationale geheugen dat we hebben.’
Wegens hun bekendheid zijn artiesten in Mauritanië ook de uitgelezen personen om de bevolking te sensibiliseren. ‘Onze teksten kunnen bewustwording creëren. Liedjes over hiv, bijvoorbeeld, kunnen mensen informeren over de gevaren ervan.’
Maar volgens Baba Cheyakh mag je daarbij niet zomaar wat doen. ‘In de traditioneel Moorse muziek bestaan er een aantal basisprincipes zoals het aanvangen van een lied met een krijgsvers. Eigenlijk is het zoals bij jazz. Er bestaan regels en het is aan de muzikant om die creatief te benutten.’ Al zijn die regels zeker niet eenvoudiger dan bij andere muziekstijlen.
© Thibault Coigniez
Familiale tradities met elektrische gitaren
‘Oh, de Moorse muziek is extreem geraffineerd’, benadrukt Intagrist el Ansari wanneer we op een zwoele zondagavond op een terras van een Marokkaans café zitten. Als journalist schreef el Ansari meerdere artikelen over de Moorse traditionele muziek. Zelf komt hij uit de stad Timboektoe in Mali waar hij woonde en werkte tot in 2012 de oorlog uitbrak. Als geen ander kan hij dus de verschillen en gelijkenissen tussen de Moorse en Malinese muziek vergelijken.
El Ansari legt bijvoorbeeld uit hoe de verschillende volkeren in de regio het traditionele snaarinstrument de tidinit gebruiken. ‘De Bambara in Mali vertellen er gewoon een verhaaltje bij. Bij de Toearegs in Mali zingt de griot, maar in Mauritanië zingt de griot makkelijk een halfuur over één en hetzelfde gedicht.’
Daarnaast benadrukt el Ansari het verschil in muzikale cultuur. ‘In Mali heb je concerten en festivals, terwijl muzikanten hier vooral optreden op trouwfeesten. Hier in Mauritanië is er nog steeds de verbondenheid met een familiale context. Vaak handelen de teksten dan ook over aangelegenheden binnen de voornaamste geslachten. Hun politieke macht is sinds de kolonisatie dan wel aanzienlijk geslonken, toch blijven die gewoonten tot op vandaag voortbestaan.’
‘Onze moeder heeft de Sahara-muziek gemoderniseerd en de basis gelegd voor moderne genres zoals de woestijnblues gelegd.’Tahra Ahl Nana
Dat belang van de familiale tradities blijkt ook wanneer ik een paar dagen later onder een gigantisch tentzeil thee zit te drinken in de tuin van de zusjes Ahl Nana. ‘Onze moeder heeft de Sahara-muziek gemoderniseerd met allerlei nieuwe invloeden en instrumenten zoals de elektrische gitaar. Zij heeft de basis voor moderne genres zoals de woestijnblues gelegd’, vertelt Tahra Ahl Nana.
Omringd door drie dochters vertelt Tahra uitbundig hoe ze mochten optreden voor de koninklijke families van Saudi-Arabië en Marokko. In de Arabische wereld is de familienaam ‘Ahl Nana’ dan ook extreem gerenommeerd.
‘Onze over-over-overgrootvader is ooit naar de Hodh el Chargui-regio aan de grens met Mali vertrokken. Vandaar heeft hij de tidinit naar Mauritanië gebracht. Onze mama is dan weer geboren in Timboektoe, waar ze al snel in contact kwam met de rijke muziekstijlen van die broeiende handelsstad. Timboektoe heeft nog altijd een bijzonder plekje in ons hart.’
Dat de banden tussen Mauritanië en Mali nog altijd nauw zijn, bleek ook al tijdens mijn ontmoeting met el Ansari, toen diens neef Illiy wat later mee aan tafel kwam schuiven. Illyi werkt als manager bij Ain Farba, een internationaal festival voor kunst en cultuur dat elk jaar in december plaatsvindt in de Hodh el Gharbi-regio, in het zuidoosten van het land. Het is nauw verbonden aan het Festival au Désert, dat vroeger in Timboektoe werd gehouden. Sinds de oorlog en de aanwezigheid van jihadistische groepen is het festival in ballingschap gegaan naar Marokko en Mauritanië.
‘Wij willen de broederschap tussen het Malinese en Mauritaanse volk bekrachtigen’, vertelt Illiy met een aandoenlijk enthousiasme. Ook de locatie is niet toevallig gekozen. ‘Het dorpje Aïn Farba ligt pal in het midden tussen Nouakchott en de Malinese hoofdstad Bamako. We verwelkomen altijd voor de helft Mauritaanse en voor de helft Malinese artiesten.’
Als vluchtelingen uit Timboektoe belandden Illiy en zijn broer zelf in het vluchtelingenkamp van Mberra. Dankzij een studieprogramma van de Mauritaanse overheid kon zijn broer de richting ‘management’ aan de universiteit van Nouakchott volgen.
Op het einde van de avond overhandigt Illiy het nummer van Brahim Ould Cheikh Ahmed, de manager van het festival. ‘Brahim kent de hele muzikale scène van Nouakchott. Hij zal je vast wel eens mee op pad willen nemen.’
(Het artikel gaat verder na onze leestips)
Lees hier het volledige dossier over Mauritanië
Zingen in een gouden salon
Een week later sta ik om elf uur ’s avonds te wachten aan een rondpunt. Aan de telefoon had Ould Cheikh Ahmed benadrukt dat het weinig zin had om vroeger op de avond af te spreken. Ook in Mauritanië zijn de artiesten nachtraven.
Wanneer ik stilaan vrees dat ik hem in het gekrioel van voorbijrijdende auto’s en brommers zal mislopen, stopt er een witte SUV. ‘Stap in, we gaan een bezoekje brengen aan Ouleya Amar Tichit, de diva van de Mauritaanse muziek.’
Onze tocht eindigt in Tevragh-Zeina, één van de meer residentiële buurten van Nouakchott. Ook hier zie je afval en tentendoeken op straat, maar dan wel opgesteld in de openruimte tussen de ommuurde villa’s. Bij één van die villa’s gaan we naar binnen. We nemen plaats in een salon waar gouden kussentjes de banken tegen de muur versieren.
Na een halfuur komt Amar Tichit binnengewandeld en algauw laat ze haar geliefde snaarinstrument de Ardîn brengen. Terwijl ze de snaren bespeelt, brengt ze met klanken die hoog, scherp, dan weer diep vanuit de keel komen, een ode aan Allah.
Wat later roept ze haar zoon erbij. Met lichte tegenzin zet hij zich aan haar voeten en klopt een ritme op de kalebas van de Ardîn. Zijn moeder vangt een tweede nummer aan.
Beluister hier een exclusief fragment van Ouleya Amar Tichit
Plots stopt ze. ‘C’est bon? Geen vragen meer?’ Ze neemt afscheid en wandelt weg. Die nacht heeft Amar Tichit nog andere muzikale verplichtingen. Nog geen uur na aankomst rijdt de witte SUV van Ould Cheikh Ahmed alweer langs de villa’s. Niets doet vermoeden dat ik over een paar dagen langs dezelfde weg in een taxi naar het winkeltje van Diallo zou rijden. Het ligt in een wijk een paar honderd meter verderop, maar het lijkt wel een andere wereld. Het is Nouakchott 2.
Ouleya Amar Tichit, de diva van de Mauritaanse muziek.
© Thibault Coigniez
Staat verkiest geweld boven onderwijs
‘Die Moorse muziek is niets voor ons. Wij hebben totaal geen voeling met die leefwereld’, vertelt Diallo op een gelaten toon. We wandelen van het winkeltje naar de studio wat verderop. Als we aankomen, is hij al een stuk meer in zijn element en groet hij de drie aanwezige artiesten die tussen twee opnames een theepauze in het voorportaal houden. Eén van de drie heeft Free als artiestennaam en troont mij mee naar de studioruimte.
‘Luister, deze mixtape heb ik vandaag gemaakt. Vroeger hield ik meer van reggae, maar nu ben ik richting hiphop aan het opschuiven’, vertelt Free vanuit de studiostoel. Hij is afkomstig uit Guinee en rapt zowel in het Fula, zijn moedertaal, als in het Frans, want hij wil dat iedereen zijn boodschap verstaat.
‘In dit nummer heb ik mij ingeleefd in iemand die in een bootje naar Europa wil oversteken. Dat was niet evident, want ik vind zo’n overtocht pure waanzin. Maar zolang ambitieuze jongeren in Guinee en in Mauritanië de muren oplopen, zullen ze blijven vertrekken.’
Ook Diallo ziet hoe het gebrek aan werk en kansen de jongeren in Nouakchott 2 naar de misdaad drijft. ‘Als je werk hebt, ga je niet iemand met een mes neersteken. Maar in de plaats van leercentra uit te rollen, bouwt de overheid in elke wijk een commissariaat. De staat verkiest geweld boven onderwijs.’
‘In deze wijken worden de jongeren uit noodzaak ondernemer. Zij begrijpen al snel dat ze niet kunnen wachten op de overheid om iets van hun leven te maken. Dat doorzettingsvermogen en de wil om te slagen mogen we niet verloren laten gaan.’
Free laat trots horen hoe hij in een ander nummer zijn Guinese generatiegenoten oproept om ondanks alle moeilijkheden het hoofd niet te laten hangen. ‘Je moet voortploeteren en zelf kansen grijpen. Ik wil het goede voorbeeld geven door hier elke dag mijn muzikale dromen wat meer vorm te geven.’ De dromen van Free hebben al wat meer kans op slagen omdat hij over een professioneel uitgeruste studio kan beschikken.
Om die middelen ook aan nieuwe jongeren te bieden, is het oprichten van het urban culture-huis een prioriteit voor Mickey Diallo. ‘Eens jongeren de middelen hebben en de nodige vorming krijgen, dan zul je wat zien. Muziek leeft hier al, maar nu moeten we er ook nog van kunnen leven. Voor ons is dit geen hobby of traditioneel familiegebeuren. Het is ons beroep en we zijn vastberaden om er ook ons brood mee te verdienen.’
Dit artikel kwam tot stand met steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek
Word proMO*
Vind je MO* waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je van tal van andere voordelen.
Je helpt ons groeien en zorgt ervoor dat we al onze verhalen gratis kunnen verspreiden. Je ontvangt vier keer per jaar MO*magazine én extra edities.
Je bent gratis welkom op onze evenementen en maakt kans op gratis tickets voor concerten, films, festivals en tentoonstellingen.
Je kan in dialoog gaan met onze journalisten via een aparte Facebookgroep.
Je ontvangt elke maand een exclusieve proMO*nieuwsbrief
Je volgt de auteurs en onderwerpen die jou interesseren en kan de beste artikels voor later bewaren.
Per maand
€4,60
Betaal maandelijks via domiciliëring.
Meest gekozen
Per jaar
€60
Betaal jaarlijks via domiciliëring.
Voor één jaar
€65
Betaal voor één jaar.
Ben je al proMO*
Log dan hier in